E-mail:  

چکیده:

میزان مطالعه و گرایش به کتاب از مهم ترین شاخص های رشد و توسعه محسوب می شود. این پژوهش با استفاده از تحقیق توصیفی از نوع پیمایشی به بررسی میزان،نوع و عوامل مؤثر بر مطالعه غیر درسی دانش آموزان دوره متوسطه شهرستان آران و بیدگل در سال تحصیلی 85-1384 پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می دهد که دانش آموزان پسر به طور معناداری ، مطالعه غیردرسی کمتری نسبت به دختران دارند؛ ارتباط معناداری بین میزان اوقات شبانه روز جهت مطالعه غیر درسی با پایه تحصیلی وجود ندارد، اما با جنسیت ارتباط مععناداری وجود دارد.

از نظر موضوع مورد مطالعه ،دانش آموزان دختر و پسر ،بیشترین انتخاب نسبت به کتب ادبی داشته اند و در سایر زمینه ها تفاوت معناداری مشاهده می شود.

در مورد رفتارهای توجه آمیز والدین والدین و معلمان نتایج نشان می دهد که رفتارهای توجه آمیز والدین و معلمان به کتاب و مطالعه غیر درسی با پایه تحصیلی و جنسیت ارتباط معناداری ندارد.در پایان مقاله، پیشنهاد هایی برای توسعه و ترویج مطالعه غیر درسی دانش آموزان دوره متوسطه ارائه شده است.

کلید واژه : مطالعه غیر درسی ،  دانش آموزان دوره متوسطه ،آ ران و بیدگل

مقدمه :

میزان مطالعه و گرایش به خواندن از مهم ترین شاخص های رشد و توسعه است. مطالعه یکی از عوامل موثر برای شکوفایی استعدادهای بالقوه ی  انسانی برای رسیدن به کمال است در پرتو مطالعه، انسان می تواند با عقاید و افکار گذشتگان آشنا شود و راه خیر و صلاح را از راه فساد تشخیص دهد. مطالعه عامل موثری برای جلوگیری از تک بعدی فکر کردن است و زمینه پرورش استعدادهای  بشر را درابعاد مختلف فراهم می کند.

اهمیت کتاب و فرهنگ کتابخوانی و جایگاه والای کتاب بر کسی پوشیده نیست. کتاب از دیر باز یکی از مهم ترین ابزار آگاهی و بصیرت به شمار آمده است. یکی از معیار های سنجش رشد فرهنگی و فکری هر ملت و کشوری در تعداد کتابخانه ها، کتاب فروشی ها ، کتاب های چاپ شده و کتاب خوان های آن جامعه است.کتابخوانی و بالا بودن میزان مطالعه در جهان یکی از شاخص های توسعه یافتگی و رشد شناخته شده است.

مقایسه آمار و هم بیانات رسمی مسئولان فرهنگی کشور از میزان مطالعه ، نشان می دهد که جایگاه مطالعه در کشو ما نسبت به سایر ممالک توسعه یافته وضعیت مطلوبی ندارد و باید اقداماتی برای ایجاد راه های  مناسب ترویج مطالعه و فرهنگ کتابخوانی  در کشور فراهم آورد. با در نظر گرفتن سابقه درخشان تاریخی و دینی کشورمان ، میزان رویکرد افراد به کتاب در مقایسه با سایر جوامع در سطح پایینی قرار دارد.

با نگاهی اجمالی به پیشرفت کشور های توسعه یافته در می یابیم که تحولات عظیم فرهنگی، اقتصادی و صنعتی آنان مرهون توجه خانواده و نظام آموزشی به مطالعه و پژوهش، توسعه و تجهیز کتابخانه ها ، ایجاد فرهنگ مطالعه و ... می باشد. اما در کشور ما هنوز به مطالعه به عنوان یک نیاز مطرح دائمی نگاه نمی شود.

از آن جایی که دوره متوسطه نیز یکی از دوره های حساس و اثر بخش در امر توسعه اقتصادی، اجتماعی و ... کشورها می باشد ، توجه به مسائل این دوره مخصوصاََ میزان مطالعه و عوامل موثر بر آن برای گام نهادن به سوی توسعه و پیشرفت ضروری به نظر می رسد.

عادت به مطالعه مستمر و مفید بخصوص برای جوانان یک نیاز اساسی در آموزش و پرورش کشور است.و لازم است اولیاء دانش آموزان و مسئولان دبیرستان ها و دست اندرکاران نظام تعلیم و تربیت با هدف به هنگام کردن اطلاعات خود و آشنایی با یافته های پژوهشی محققان و متخصصان در این امر مهم اقدام نمایند. یافتن راهی مناسب برای آموزش اولیاء با شیوه های تخصصی و ترغیب و تشویق دانش آموزان به مطالعه کتب غیر درسی امری ضروری به نظر می رسد.

لذا تحقیق حاضر سعی در شناسایی میزان و نوع گرایش های مطالعه دانش آموزان دوره متوسطه و عوامل موثر بر آنها را از دیدگاه دانش آموزان دارد. امید است نتایج تحقیق مورد استفاده مسئولان و برنامه ریزان  در راه ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی قرار گیرد.

 اهمیت و ضرورت پژوهش:

با توجه به تأ کید آیات قرآن مجید و سیره پیشوایان دینی، ترویج فرهنگ مطالعه از ارزش های دینی و ملی محسوب می شود. هم وجود برخی مسائل از قبیل تهاجم فرهنگی و تاثیر آموزش متوسطه در پیشرفت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور،ضرورت تحقیق فعلی را آشکار می کند.همان طور که قبلا ذکر شد،

شنا سایی میزان و نوع مطالعه غیر درسی و عوامل مؤثر برآن به منزله گام اصلی توسعه اقتصادی، به برنامه ریزان فرهنگی در سطح ملی کمک می کند تا با شنا سایی علایق،گرایش ها و نیازهای مطالعاتی دانش آموزان در جهت ترویج فرهنگ مطالعه گام بر دارد.

نگاهی اجمالی به پیشینه پژوهش:

گاتری و سفرت(1983) ضمن بررسی میزان مطالعه گروهی از شهروندان زلاندنو، مشاهده کردند که میانگین مدت مطالعه روزنامه 29 دقیقه ، کتاب 24 دقیقه،و مجلات 8 دقیقه در روز می باشد.یافته های تحقیقی شارون(74-1973) در امریکا نشان می دهد، مردم روزانه به طور متوسط 105 دقیقه مطالعه می کنند. هم کودکان در انگلستان به طور متوسط هر ماه 3 کتاب می خوانند. در ایرلند نیز میزان مطالعه نوجوانان دبیرستانی 90 دقیقه در روز گزارش شده است. نتایج این تحقیقات  به دلیل تنوع نمونه های مورد تحقیق به سادگی قابل مقایسه نیست . اما با مقایسه کلی از مجموع یافته ها ، می توان به این واقعیت پی برد که میزان کتابخوانی و مطالعه آزاد در جامعه توسعه یافته در حد مطلوبی است.

 آقای عباسی در تحقیقی تحت عنوان " بررسی عوامل مؤثر و بازدارنده مطالعات غیر درسی  دانش آموزان سال های اول تاچهارم دبیرستان های شهرتهران در سال 1372" ، مشخص کرد که 46 تا 38 درصد از دانش آموزان رشته ریاضی، فیزیک و 33 تا 25 درصد از دانش آموزان رشته علوم تجربی و 23 تا 17 درصد از دانش آموزان رشته علوم انسانی مطالعه غیر درسی دارند. در این تحقیق آمده که میان مدت زمان مطالعه غیر درسی دانش آموزان سه رشته تحصیلی در طول یک هفته ، میانگین مدت زمان  مطالعه پسران و دختران و میانگین مدت زمان مطالعه غیر درسی  درفصل تابستان و سایر فصول سال تفاوت  معنا داری وجود دارد.(فاضل، 1383 ، 48 )

در تحقیقی که در سال 1379 توسط ابراهیم زال زاده باعنوان " مطالعه غیر د رسی و میزان استفاده دانش آموزان دبیرستان ها  از کتابخانه های عمومی شیراز " انجام شد مشخص گردید که بیش از 75 درصد از دانش آموزان دبیرستان ها از کتابخا نه های عمومی استفاده نمی کنند و کمبود وقت ، مهم ترین دلیل عدم استفاده از کتابخانه  اعلام شده است .(زال زاده،1379)

جمیاری در تحقیق خود به نام " بررسی ارتباط مطالعه منابع غیردرسی با پیشرفت تحصیلی  دانش آموزان سال سوم رشته های نظری  نظام جدید آموزش متوسطه شهر تهران در سال 1375 ،" اظهار می دارد که مطالعه منابع  غیر درسی در مقایسه با عزت نفس ،ارتباط کمتری با پیشرفت تحصیلی دارد . مقایسه 2 گروه کتاب خوان نیز نشان داد که از نظر پیشرفت تحصیلی بین این 2 گروه اختلاف معنا داری وجود ندارد. در این رابطه نقش پایگاه اجتماعی برای پیش بینی پیشر فت  تحصیلی در دختران بیشتر از پسران است . یا فته های این پژوهش بر خلاف پژوهش های قبلی نشان داد که مطالعه منابع غیر درسی سهم ناچیزی در پیشرفت  تحصیلی دانش آموزان دارد . نتایج این تحقیق نشان می دهد که برای ایجاد روحیه مطالعه و تحقیق در دانش آموزان باید تغییراتی بنیادی در شیوه های تدریس معلمان، تألیف کتب درسی ، نظام ارزشیابی تحصیلی و نگرش به کتابخانه های آموزشگاهی بوجود آید.(جمیاری،1379)

اهداف پ‍ژوهش:

در پژوهش حاضر سه هدف کلی مورد توجه می باشد:

الف) بررسی و مقایسه میزان مطالعه غیر درسی دانش آموزان دختر و پسر در دوره متوسطه.

ب)  بررسی و مقایسه نوع گرایش موضوعی مطالعه غیر درسی دانش آموزان دختر و پسر در دوره متوسطه.

ج) بررسی عوامل موثر در مطالعه غیر درسی دانش آموزان متوسطه از نظر دانش آموزان در شهرستان آران و بیدگل.

سوالات پژوهش:

سوالات پژوهش به دو دسته "نوع و میزان مطالعه غیر درسی" و "عوامل مؤثر بر مطالعه غیر درسی "تقسیم بندی شده است. این موارد عبارتند از:

الف) سوالات مربوط به نوع و میزان مطالعه غیر درسی:

1-     آیا تفاوت معناداری میان میزان مطالعه غیر درسی دانش آموزان پسر و دانش آموزان دختر وجود دارد؟

2-    آیا تفاوت معناداری میان میزان مطالعه غیر درسی و پایه تحصیلی دانش آموزان دوره متوسطه وجود دارد؟

3-    گرایش موضوعی مطالعه غیر درسی دانش آموزان دوره متوسطه چیست؟

4-    آیا موضوع مطالعه غیر درسی دانش آموزان پسر با موضوع مطالعه دانش آموزان دختر متفاوت است؟

ب) سوالات مربوط به عوامل موثر در مطالعات غیر درسی:

 5- آیا رفتار توجه آمیزوالدین نسبت به کتاب و مطالعه در میزان مطالعه غیر درسی دانش آموزان موثر است؟

 6- آیا رفتار توجه آمیزمعلمان نسبت به کتاب و مطالعه در میزان مطالعه غیر درسی دانش آموزان موثر است؟

 7- آیا حجم زیاد دروس و تکالیف کلاسی در میزان مطالعه غیر درسی دانش آموزان موثر است؟

8- آیا تجهیز و نحوه اداره کتابخانه مدارس در میزان مطالعه غیر درسی دانش آموزان موثر

است؟

9-آیا تبلیغات در زمینه کتابخوانی ( بازدید از نمایشگاه کتاب، برگزاری مسابقات کتابخوانی و معرفی کتاب و ...) در میزان مطالعه غیر درسی دانش آموزان موثر است؟

10-چه عواملی جهت پر کردن اوقات فراغت می تواند جایگزین کتب غیر درسی  دانش آموزان شود؟

11-آیا بین عوامل مؤثر بر مطالعه غیر درسی و متغیر جنسیت رابطه معناداری وجود دارد؟

12-عوامل باز دارنده دانش آموزان در استفاده از کتابخانه های مدارس چیست؟

متغیر های پژوهش:

متغیر های پژوهش عبارتند از : جنسیت ، پایه های تحصیلی(اول،دوم،سوم،پیش دانشگاهی)، میزان مطالعه غیر درسی و گرایش موضوعی آن.

روش تحقیق:

روشی که در این پژوهش از آن بهره گرفته شده است روش تحقیق توصیفی از نوع پیمایشی می باشد.

دید موسی آن شبان را پشت رل
آمده در شهر و میراند اتول

از تعجب باز ماند او را دهان
گفت اینجا در چه کاری ای شبان؟

حیف آن صحرا و کوه و دشت نیست؟
در سرت اندیشه‌ برگشت نیست؟

در فراق بوی جالیز و علف
عمر تو در شهر خواهد شد تلف

حیف ِ گاو ِ شیرده، سرشیرِ ناب
شیر شهری نیست جز مخلوط آب

تخم‌مرغ شهر دارد طعم خاک
.....مرغ شهری را پهن باشد خوراک

آن شبان گفتا که لطفاً اینقده
پند کمتر گو و اندرزم نده

روستا مرحوم شد، ده سکته کرد
صورت سبزه ز غصه گشته زرد

غرق شد جالیزها در دیپرشن
دانه‌ شد پنهان به زیر خاک و شن

چشمه یادش رفته که دارد وجود
ظاهراً الزایمر از سرچشمه بود

باغ میوه مثل قبرستان شده
گاو شیری پاک بی‌پستان شده

جز گروهی پیرمرد و پیرزن
کس نمانده در ولایات وطن

کس نمانده توی ده ، نزدیک و دور
غیر میرزا و مریض و مرده‌شور

تو نمیدانی مگر، حتی صمد
قسمتش شد که به آمریکا رود

گفت موسی پس صمدآقا بگو
یک کمی هم ضمناً از لیلا بگو

گفت: لیلا رفته دانمارکی شده
کارمند مرغ کنتاکی شده

بنده هم قید ده خود را زدم
با امید حق به تهران آمدم

پس مسافرکش شدم مثل همه
! میروی جائی، بگو، وقتم کمه

گفت موسا میروم میدان تیر
هرچه میگیری، ز من کمتر بگیر

گفت چوپان، میبرم مفتی ترا
میرسانم هرکجا گفت ترا

در عوض در بارگاه کبریا
یک کمی از بهر من مایه بیا

هست پیکانم قراضه جان تو
ناظر کارش بود چشمان تو

پس بگو از قول من با ذات حق
اگزوز من تازگی‌ها گشته لق

همچنین خواهم که الله الصمد
نو کند از بهر من کاسه نمد

این چراغ دست چپ هم فی‌المثل
هست کار ایزد عزوجل

گر نماید کمی نورش زیاد
از خدا دارم تشکر، تنکس گاد

پس بگو با آن خداوند جلیل
مشکلاتی باشدم از این قبیل

ایهاالموسای الله معک
دارم از بهر خدا آچار و جک

تو بگو با او به آکسنت عرب
پنچرالسوراخو لاستیک العقب

الذی تعویضکم لاستیکنا
واجب الیزدانو کار نیکنا

فی الاتوماتیکه جعبه دنده‌کم
الذین او خدا، من بنده‌کم

گفت موسا، من نمیفهمم ترا
فارسی صحبت بکن بهر خدا

تو عرب را میکشی با این زبان
کس نمیفهمد چه میگوئی جوان

مثل آدم با زبان مادری
گفتگو کن با همان لفظ دری

شد شبان شرمنده از آن زر زدن
اکسکیوزمی گفت و آمد در سخن

گفت خواهش کن از آن یزدان پاک
یک کمی بنزین بریزد توی باک

همچنین جز حضرت پروردگار
نیست در اطراف من تعمیرکار

تو بگو با حضرت والاجناب
من شده شمع و پلاتینم خراب

گر خداوندم کند آن را عوض
میدهد مخلوق خود را کیف و حظ

گفت موسا این سخن‌ها نیک نیست
بچه‌جان یزدان که میکانیک نیست

هست لاستیکت اگر پنچر درک
حق تعالا را چه با لاستیک و جک

اینچنین رفتار تو خیلی بده
هی به رب العالمین  دستور نده

گر که هستی دلخور از رانندگی
لااقل قاصر نشو در بندگی

بلکه خیلی با تواضع با ادب
از خدا چیز مهمی کن طلب

آرزو کن تا روی لس‌آنجلس
گو خداوندا به فریادم برس

گو خداوندا کمی حالم بده
پول ساته‌لایت و کانالم بده

من شبانه روز با ژست  و ادا
روی آنتن میروم پر سرصدا

میدهم پیوسته ایران را نجات
بیخ دشمن میزنم با ساته‌لایت

وحی آمد سوی موسی از خدا
فیلم کردی بنده‌ی ما را چرا

ما عطا کردیم او را آنچه خواست
لیک این کاری که کردیم اشتباست

بینوا در شهر خود راننده بود
لااقل یک کار مثبت مینمود

توی آن بدبختی و آن هیر و ویر
میرساندت لااقل میدان تیر

ساته‌لایت گفتی هوائی شد طرف

شاد از این رهنمائی شد طرف

پس فرستادیم کالیفرنیا
تا بگیرد از نخودهای سیا

صبح و شب برنامه‌پردازی کند
عمه‌ی خود را ز خود راضی کند

پس تو از برنامه‌هایش حظ بکن
! راه را ضمناً پیاده گز بکن

مرتضی جعفری

آمال و آرزوی همه والدین پرورش فرزندان است. پرورش یا تربیت در هر جامعه و فرهنگی با توجه به ارزش‌ها، باورها و نگرش‌های آن جامعه متفاوت است. تنها وجه اشتراک آن در دیدگاه‌های مختلف ما آن است که موضوع تربیت «انسان» است. پرورش انسان در ابعاد گوناگون جسمی، عاطفی، اجتماعی، عقلی، مذهبی، اخلاقی و معنوی می‌تواند او را در مسیر تعالی و تکامل راهنمایی کند. انسان در دنیای جدید با پیشرفت تکنولوژی و رشد علمی، از رفاه و آسایش بیشتر و تنوع در مصرف برخوردار گشته است و هر چه به سوی آینده گام برمی‌داریم به جنبه‌های مادی زندگی بیشتر توجه می‌شود تا جنبه‌های معنوی و روحانی زندگی. به تعبیری انسان امروزی به نسبت گذشته این جهانی‌تر و تعبد گریزتر زندگی می‌کند. انسان امروز به میزانی که از آسایش و راحتی در زندگی برخوردار شده، توانسته به آرامش در زندگی دست یابد. راه دست‌یابی به آرامش به تعبیر فرانکل «گرایش» معنوی است.

مشکل بزرگ دنیای امروز فقدان معنا و معنویت است که بشریت را به پوچی، ناامیدی و بحران‌ها و فجایع بزرگ سوق می‌دهد. ژوزف مورفی نیز دلیل اصلی بروز اختلالات رفتاری در عصر تسخیر فضا را «ضعف معنویت» می‌داند.

معنویت، گمشده انسان امروز است و اتفاقاً جوامعی که به عمد تلاش نموده‌اند تا معنویت را به حاشیه برانند امروز خود به یک افسون زدگی، مجازی سازی و معنویت و عرفان‌های ساختگی و دروغین دست زده‌اند، لذا امروز بیش از هر زمان دیگر، ما و جامعه ما نیازمند عرفان و معنویت راستین می‌باشد. تعریف معنویت، نحوه نگرش و روبه‌رو شدن با جهان هستی است که شخص را قادر می‌سازد با آرامش و رضایت باطن زندگی کند. قاعده زرین اخلاقی، «با دیگران چنان رفتار کن که خوش داری دیگران با تو (همان گونه) رفتار کنند». این قاعده در تمام ادیان و مذاهب وجود دارد و این قاعده «لب معنویت» است. هدف از پرورش معنوی پاسخ دادن به این سه سوال اساسی است که: از کجا آمده‌ایم؟ چرا آمده‌ایم؟ به کجا می‌رویم؟

پرورش معنویت در وجود آدمی روح و روان او را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این یک تعبیر مسیحی است که «آدمی فقط با نان زنده نیست» یعنی ما و فرزندان ما بدانیم و بفهمیم که تنها درس، شغل، ازدواج، و جنبه‌های مادی به تنهایی برای زندگی کافی نیست، اگر همه اینها را به نحو خوبی هم داشته باشیم باز نیازمند آن هستیم که ساحت‌های معنوی را در زندگی خود تقویت کنیم.

پرورش معنوی مهارکننده غرایز است و کلید گنج و دست‌یابی به پرورش معنوی از طریق مذهب و احساسات و عواطف مذهبی ممکن و آسان‌تر می‌شود.

برخی از ویژگی انسان با معنا: 1- هیچ وقت ناامید نیست. 2- مناسبات اجتماعی او بر سه اصل عدالت، احسان و محبت استوار است. انسان با معنا در مدارج پایین‌تر معنویت با دیگران به عدالت، در درجه بالاتر با احسان و در مرحله سوم با محبت رفتار می‌کند.

عدالت و احسان جنبه بیرونی دارد، ولی محبت یک «حال درونی» است. 3- در عین این که خود را از دیگران برتر نمی‌داند خود را شدیداً دوست می‌دارد. 4- به وضع موجودش اکتفا نمی‌کند و سعی دارد خود را به وضع مطلوب‌تری ارتقاء دهد. 5- تمامی درد و رنج‌های بیرونی برایش قابل تحمل است. 6- خود را مسئول سرنوشت خود می‌داند، بنابراین همه تقصیرها و کمی و کاستی‌ها را به گردن دیگران نمی‌اندازد. 7- کمترین مصرف و بیشترین تولید را دارد. 8- دست گیرنده‌اش حداقل و دست دهنده‌اش حداکثر است. 9- از سه عامل کینه و نفرت و خشم به دور است. 10- عموماً به زندگی پس از مرگ یا صور مختلف جاودانگی معتقد است. 11- با مال حفظ آبرو می‌کند، برخلاف انسان بدون معنویت که آبرویش را برای به دست آوردن مال از دست می‌دهد. 12- قدر خوبی دیگران را می‌داند و خدا را شاکر است. موانع پرورش معنوی در خانواده: 1- کشمکش و نزاع بیش از حد والدین: اختلاف نظر در همه موارد و حتی اعضای خانواده امری طبیعی است و با مدیریت صحیح می‌توان به سازگاری مطلوب دست یافت. مطالعه در خانواده‌های از هم گسیخته و آشفته و متارکه کرده بیانگر آن است که هرچه نزاع و کشمکش در خانواده بیشتر باشد قابلیت برخورداری معنوی والدین و فرزندان به مراتب، کمتر است. 2- رفاه بیش از حد: در خانواده‌هایی که فرزندان هر چیزی را که اراده کنند بدون تکاپو و تلاش، والدین بی‌درنگ برای آنها برآورده می‌سازند، متأسفانه این گونه فرزندان از معنویت کمتری برخوردار خواهند شد. 3- سلب آزادی- آزادی مطلق: توسط والدین هر دو تباه کننده اخلاق و معنویت در فرزندان است. 4- دنیای مجازی، استفاده بیش از حد از تلویزیون، ماهواره، کامپیوتر، اینترنت و... مانع از زندگی طبیعی اخلاقی، و معنوی فرزندان می‌شود و به نظر می‌رسد بزرگترین آسیب تربیتی آینده جهان، دور شدن از تربیت طبیعی و ورود به عالم مجازی خواهد بود. 5- نقش الگویی والدین پدر و مادر نخستین و مؤثرترین الگوی تربیتی فرزندان خود هستند، هرچه روحیه مادی اندیشی، اسراف کاری و زیاده‌روی، حرص جمع آوری مال و این دنیایی زندگی کردن در آن بیشتر باشد به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در دور شدن فرزندان خود از مسائل اخلاقی و معنوی مؤثر است و بالعکس. 6- انتظار والدین: حق والدین است که نسبت به آینده شغلی و تحصیلی و اقتصادی فرزندانشان دغدغه داشته و نگران باشند، ولی هرچه انتظار خود را از فرزندانشان در گرفتن نمره بالا و قبول شدن او در رشته‌های محدود و به تعبیری «پول ساز» در دانشگاه بیشتر باشد علاوه بر آسیب‌های شخصیتی او را از اخلاق و معنویت دور می‌سازد. امروزه کم نیستند شخصیت‌های بزرگی که بنا به درخواست دیگران (خصوصاً والدین) در مسیری از زندگی افتاده‌اند که اصلاً میل و خواسته‌های خودشان است و تا زمانی که به میل خود عمل نکرده‌اند، احساس رضایت و آرامش نداشته‌اند و اینان خود قربانیان این راه هستند.

راه‌های تقویت پرورش معنوی: سیر در آفاق و طبیعت، واداشتن به تفکر در مورد مواهب و پدیده‌های طبیعی و محیط اطرافمان که با آنها روبه‌رو می‌شویم. 2) بپذیریم که هرکس از دریچه چشم خود بر اساس درک و فهم و توانایی خود به جهان و ماورا الطبیعه فکر می‌کند و نمی‌تواند دیدگاه‌های دیگران را مورد توجه قرار دهد، پس سعی در تلقین مفاهیم معنوی از ذهن خود به دیگران و به ویژه فرزندان نداشته باشیم. 3) شوق و علاقه به مسائل معنوی را در کودکان تقویت نماییم، ولی آموزش و طرح امور مجردات و ماوراءالطبیعه قبل از دوره راهنمایی به صلاح نیست. 4) کودک تا پایان هفت سال اول به امور مجردات و معنوی ممکن است با دید مادی نگاه کند، مثلاً در رابطه با مفهوم خدا، او را موجودی مادی و حتی به صورت یک انسان تصور کند، با او مقابله نکنیم. 5) کودک در سن 7 تا 12سالگی گاهی امور معنوی و ماوراءالطبیعه را مرئی و گاهی نامرئی می‌پندارد، با او نیز مقابله نکنیم. 6) بسیاری از روانشناسان از جمله «لگرمن» معتقدند که دوره تفکر مذهبی انتزاعی از سن 13 تا 14 سالگی به بعد است، پس آموزش امور معنوی را از این سنین شروع کنیم. 7) اجازه دهیم کودکان دنیا و معنویت کودکانه خود را داشته باشند و از طرح و آموزش مسائل معنوی و عقاید پیچیده که خارج از فهم و درک آنهاست اکیداً خودداری کنیم. 8) سفر معنوی، قدم اول اخلاقیات است. زندگی بدون اخلاقیات پوچ است. اخلاق یعنی تکیه کردن به حقیقت، عشق، نیکی، حس وظیفه، آرامش، عدم خشونت و اعتقاد به مقدرات الهی، پس خود و فرزندان را به رعایت این اخلاق حسنه تشویق و مقید نماییم. 9) خودآگاهی خود و فرزندانمان را افزایش دهیم تا تجربه‌های خطرناک که نتیجه آن جز درد و رنج و پشیمانی نیست، عایدمان نگردد که از معنویت فاصه بگیریم. 10) آموزش مسائل معنوی به فرزندان را با تناسب خصوصیات ذهنی و شناختی و شخصیتی ایشان ارائه نماییم. 11) به نقل از ارنست همینگوی: «اخلاق آن است که به شما حالی خوش عطا کند، آن چه شما را ناراحت می‌کند عدم درستکاری است» پس با رفتارهای اخلاقی مثل دروغ نگفتن، دزدی نکردن، به دیگران آزار نرساندن و... قدرت اخلاقی خود و فرزندانمان را افزایش دهیم که راه رسیدن به معنویت است. 12) کودکان بیشتر از راه چشم تربیت می‌شوند تا گوش، پس توجه به معنا و معنویت بایستی در رفتار و منش ما جلوه نماید تا او ببیند و بپذیرد. 13) بیداری فطرت و توجه به عالم معنا در حدود چهار سالگی در کودک با طرح سؤالاتی از قبیل چه کسی ماه و خورشید و ستاره را آفریده؟ آیا خدا ما را دوست دارد؟ خدا کجاست؟ چه شکلی است؟ آیا در آسمان است؟... نمایان می‌شود. ضروری است با دادن پاسخ‌های صحیح و کوتاه مقابل فهم روح تحقق و کنجکاوی را در او جهت دست‌یابی آسانتر به معنویت روشن نگه داریم. 14) به منظور پرورش فطرت معناگرای فرزندان برای تشویق فعالیت‌های مختلف آنها از دادن پاداش‌های صرفاً مادی بپرهیزیم. 15) به یاد داشته باشیم معنویت از راه ایجاد احساس خوشایند آسانتر به فرزندان آموخته می‌شود، پس از بیان آن در قالب الفاظ سنگین و دشوار بپرهیزیم.